30 januari 2018 – Drie Nederlandse ziekenhuizen gebruiken een baanbrekende techniek om darmkanker te behandelen. Een fluorescerende stof in de patiënt maakt tumoren zichtbaar, waardoor chirurgen kankercellen nauwkeuriger kunnen opsporen en verwijderen. De eerste resultaten zijn hoopgevend.  Wij kijken mee in de operatiekamer van het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven.

Als het licht in operatiekamer 6 uit gaat en de infraroodcamera op de open buik gericht wordt, kijkt iedereen gebiologeerd naar het beeldscherm naast de patiënt. Chirurg Miranda Kusters van het Catharina Ziekenhuis glijdt met haar handen zorgvuldig langs de darmen en andere organen. Ondertussen speurt ze op het scherm naar plekjes die groen oplichten.

Groen is reden tot zorg. Het kan duiden op een tumor, die zichtbaar wordt dankzij een fluorescerende stof, die de patiënt enkele dagen eerder ingespoten kreeg. Kusters snijdt met een thermisch mesje eerst het buikschort weg, vervolgens controleert ze de dunne en dikke darm op uitzaaiingen. Ze voelt, kijkt en wijst verdachte plekjes aan met een pincet. Het is millimeterwerk.

Bij de blaas ziet ze een plekje groen oplichten. ,,Normaal zou ik zeggen dat daar geen tumor zit’’, zegt Kusters. ,,Vroeger beoordeelden we plekken met het blote oog en op gevoel met de hand, in combinatie met gegevens van een MRI-scan. Maar het is soms lastig dan onderscheid te maken tussen littekenweefsel en tumorweefsel. Nu hebben we een extra mogelijkheid om de tumor in beeld te brengen.’’

Tweeledig
Beeldgeleide chirurgie (image guided surgery) is een behandeltechniek die slechts op een paar plekken in de wereld wordt toegepast. In Nederland werkt het Catharina Ziekenhuis samen met het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), Erasmus MC in Rotterdam en het Centre for Human Drug Research (CHDR). De rest van de wereld volgt de ontwikkelingen met veel belangstelling.

De techniek is inmiddels toegepast bij bijna 80 patiënten met eierstok- en endeldarmkanker. Het effect is tweeledig, zegt hoofdonderzoeker Alex Vahrmeijer (chirurg in het LUMC), die tijdens de operatie meekijkt. Tumoren die niet te zien zijn, worden zichtbaar. Of plekken waarvan vermoed wordt dat het een tumor is, blijken onschuldig.

In acht van de tien gevallen blijkt het groen oplichtende plekje ook daadwerkelijk een tumor te zijn. ,,Bij een derde van de patiënten met voortgeschreden of teruggekeerde endeldarmkanker leidt deze techniek tot een andere operatieve beslissing’’, zegt Vahrmeijer.

De patiënt op de operatietafel is Ton Stegers (66) uit het Limburgse Landgraaf. Hij heeft al 30 jaar de ziekte van Crohn, een chronische darmonsteking. Enkele jaren geleden ontdekten artsen ook kanker in de endeldarm, het laatste stukje van de dikke darm boven de anus, waar de ontlasting wordt opgeslagen.

De laatste zeven maanden zijn een hel, vertelt Stegers de avond voor de operatie. ,,Het is ondraaglijk. Ik kan niet meer zitten, autorijden of bij mijn vriendin aan tafel dineren. Ik lig alleen maar op mijn zij op de bank met een dekentje televisie te kijken. Ik kan de deur niet uit.’’

Poliep
Vier jaar geleden ontdekken artsen een poliep in zijn endeldarm. Het blijkt kanker te zijn. Stegers gaat naar een ziekenhuis in Roermond, waar ze met een microscopische ingreep via de anus kunnen voorkomen dat hij een stoma moet. De operatie kan niet worden uitgevoerd. De tumor zit te dicht bij de sluitspier, het risico op incontinentie is te groot.

In een kliniek in Maastricht wordt Stegers behandeld met chemotherapie en bestraling. Hij is kankervrij, maar drie jaar later komt de ziekte terug. Afgelopen november ligt hij opnieuw in Maastricht op de operatietafel om de endeldarm te laten verwijderen. Tijdens de operatie blijkt dat de kanker is uitgezaaid naar zijn buikvlies, een dun omhulsel van de organen.

Stegers wordt doorverwezen naar het Catharina Ziekenhuis, waar hij de loodzware operatie ondergaat. Na het verwijderen van de endeldarm wordt het buikvlies gespoeld met warme chemotherapie (HIPEC) en krijgt hij een stoma. Hij heeft het ervoor over, ook al bezwoer hij lange tijd dat hij van zijn leven niet aan een stoma wil.

Pijn
,,Al die jaren kwam ik er goed doorheen’’, zegt Stegers. ,,Nu hunker ik naar een stoma. Met deze pijn wil ik niet leven. Het gaat dag en nacht door. Dat sloopt me. Ik heb geen energie en eetlust. Ik ben de laatste weken kilo’s afgevallen.’’

Vijf dagen voor de operatie krijgt Stegers bij het CHDR in Leiden via een infuus een ‘tumor-specifieke marker’ ingespoten. Het bestaat uit een fluorescerende stof gekoppeld aan antilichamen (eiwitten), die zich hechten aan de tumorcellen. Met een speciale infrarood camera lichten de tumoren groen op. Vahrmeijer: ,,Het is een nieuwe stof die voor het eerst aan mensen wordt toegediend, maar we zien geen allergische reacties of andere bijwerkingen.’’

Tijdens de operatie wordt de endeldarm met moeite verwijderd, omdat die stevig vastzit. ,,De endeldarm voelt overal hard, terwijl we zo op het oog niks zien’’, legt Kusters na het verwijderen uit. ,,Pas met de camera zien we waar het tumorweefsel precies zit.’’

Tijdens de acht uur durende operatie gaat het licht in de operatiekamer enkele keren uit. De camera maakt de verdachte plekken duidelijk zichtbaar. Bij twijfelgevallen worden biopten genomen. De stukjes weefsel gaan direct naar een patholoog. Een uur later komt de uitslag. Bij één biopt blijkt kanker te zitten. Kusters weet zo dat ze op die plek in de buik nog een extra laagje weefsel moet verwijderen.

De chirurg is enthousiast over de nieuwe techniek. Die maakt het mogelijk om veel nauwkeuriger tumoren te verwijderen. Daarmee wordt ook voorkomen dat restjes kankercellen achterblijven. ,,Dit is een uitkomst’’, zegt Kusters. ,,We kunnen nu tijdens de operatie beter zien waar tumorcellen zitten. In 30 procent van de gevallen treffen we meer aan dan we dachten. Dat konden we niet tijdens de operatie voelen of vooraf op scans zien. Daarnaast hoeven we nu minder gezond weefsel weg te halen.’’

Onderzoek
De resultaten van de Nederlandse pilotstudie zijn onlangs gepubliceerd in het Britse medisch tijdschrift The Lancet. Uitgebreider onderzoek onder zo’n 200 patiënten moet aantonen hoe succesvol het is. KWF Kankerbestrijding heeft daarvoor 1 miljoen euro subsidie beschikbaar gesteld.

,,De komende jaren moet uit onderzoek blijken of deze techniek meerwaarde heeft voor de levensverwachting van patiënten’’, zegt hoofdonderzoeker Vahrmeijer. ,,Blijven ze langer leven zonder kanker?’’

De Leidse onderzoeksgroep probeert de komende jaren nog meer tumorsoorten beter in beeld te brengen met hulp van fluorescerende stoffen. Eerder onderzoek toont aan dat ook levertumoren nauwkeuriger verwijderd worden en meer tumoren gevonden worden.

Volgens Vahrmeijer zullen chirurgen in de nabije toekomst steeds ‘kleurrijker opereren’. ,,We hebben in het laboratorium studies gedaan om tumorspecifieke stoffen te ontdekken. We slagen er steeds beter in om alles een kleur te geven, zodat je als chirurg nog preciezer kunt zien waar je snijdt. We realiseren ons dat dit het begin is van een nieuwe ontwikkeling en dat er nog veel moet worden uitgezocht, maar de eerste resultaten zijn hoopvol.’’

Patiënt Ton Stegers is inmiddels bezig met zijn herstel. De dag na de operatie heeft hij nog veel pijn. Hij moet nog zo’n twee weken in het ziekenhuis blijven. ,,Ik ben blij dat er een eind komt aan zeven maanden, 24 uur per dag pijn’’, zegt hij.

,,De afgelopen maanden lag mijn sociale leven stil. Ik heb prachtige, gevarieerde banen gehad en reisde veel met mijn vriendin. Ik hoop dat ik snel opknap, weer op reis kan en mijn oude leven kan oppakken.’’